امام خمینی (رحمت الله علیه) در وصیتنامهی خویش، بر احساس مسئولیت مردم و مشارکت همهجانبهی آنان در ادارهی امور کشور تاکید میورزند. در جایی دیگر، ایشان مشارکت مردم در ادارهی امور کشور را از حقوق اولیهی هر ملتی محسوب کردهاند. این نوشتار در صدد است تا به بررسی مشارکت سیاسی در صحنهی انتخابات، از منظر اندیشههای سیاسی امام خمینی (رحمت الله علیه) بپردازد.
چرا مشارکت سیاسی در فرآیند انتخابات از منظر امام خمینی (رحمت الله علیه) امری مهم محسوب میشود و ایشان در بیانات و سخنرانیهای خویش به کرّات بر زمینههای شکلگیری انتخابات تاکید داشتند؟
امروزه در نظامهای سیاسی، بحث دربارهی مشارکت، یکی از مهمترین مباحث مطرح در جامعهشناسی سیاسی است؛ چرا که مشارکت مردم در امور مختلف میتواند به عنوان ابزار کارآمدی برای توسعهی اجتماعی و توسعهی سیاسی محسوب شود. همچنین مشارکت، که خود نتیجهی وجود آزادیهای سیاسی در یک جامعه است، میتواند عامل حفظ و بقای آن نیز باشد.
با نظر به جایگاه ویژه مشارکت در نظامهای سیاسی، تصریح این مفهوم از زوایای مختلف میتواند به عنوان گامی موثر در تحقق هر چه بیشتر آن محسوب شود. از نظر برخی از اندیشمندان علوم سیاسی، مشارکت به معنای حضور آگاهانه در عرصهی سیاسی و اجتماعی است. ویژگی اساسی چنین حضوری، خیرخواهی همراه با تفکر و تعقل است. در بینش نظام جمهوری اسلامی نیز مشارکت به عنوان یکی از عناصر اصلی ادارهی امور کشور محسوب میشود.
تردیدی نیست که در حکومت اسلامی و نظام ولایت فقیه مطرحشده توسط امام خمینی (رحمت الله علیه)، حاکمیت از آن خداست، نه ارادهی مردم. در عین حال، قبول این اصل، نه به معنای حاکمیت نهادی همچون کلیسا و روحانیون بر جامعه، بلکه همان طور که حضرت امام بارها تاکید میکنند، حاکمیت قوانین الهی بر مردم است. حکومت اسلامی اگرچه ارادهی مردم را به عنوان بالاترین مرجع قانونگذاری و تصمیمگیری نمیپذیرد، اما خود را حکومتی مردمی میداند و در خدمت مردم است؛ با این استدلال که قوانین الهی برای سعادت و خوشبختی دنیوی و اخروی ابنای بشر نازل شده است و رعایت و اجرای آن، نیازهای آنها را تامین میکند.
البته این بدان معنا نیست که مردم در چنین نظامی نقش ندارند. از دیدگاه امام، تمامی آحاد ملت و جامعه، اعم از مردم عادی یا فقها، وظیفه دارند که در مقابل طغیانگری و انحرافهای حاکم ایستادگی و قیام نمایند. بنابراین حکومت ولایت فقیه نه در خدمت اکثریت و نه اقلیت، بلکه در خدمت همهی مردم است و از این لحاظ، مردمیترین نوع حکومتهاست.
مشارکت مورد نظر امام خمینی، مشارکتی همهجانبه و در تمامی ابعاد جامعه و از سوی تمام مردم جامعه است که ایشان از آن تحت عنوان مشارکت کامل همهی مردم یاد میکنند و اصلاحات جامعه، تامین استقلال مملکت و آزادی مردم را در سایه آن میدانند؛ اساس کار یک جمهوری اسلامی، تامین استقلال مملکت و آزادی ملتها و اصلاحات لازم... است. این اصلاحات با مشارکت کامل همهی مردم خواهد بود. اهمیت جمهوریت در نظام تئوریزهشده توسط امام خمینی، منوط به ضوابط و مقرراتی است؛ مهمترین قاعدهی جمهوری اسلامی این است که بایستی ملت در انتخاب فرد یا افرادی که باید مسئولیت و زمام امور را به دست گیرند شرکت داشته باشند و نیز کسانی که قرار است متولی امور شوند بایستی خط مشی سیاسی و اقتصادیشان مطابق با کلیهی قواعد و موازین اسلامی و سایر شئون اجتماعی باشد. امام راحل در خصوص اهمیت «مشارکت» و «جمهوریت» نظام جمهوری اسلامی ایران میفرماید: «رژیم اسلامی و جمهوری اسلامی یک رژیمی است متکی بر آرای عمومی و رفراندوم عمومی.»(1)
از گستردهترین مبانی و اصول سیاسی حضرت امام، مشارکت مردمی است. حضرت امام، پایهریزی نظام جمهوری اسلامی را به دست توانای ملت متعهد دانستهاند که این نشاندهندهی نقش و اهمیت مشارکت مردمی در تاسیس حکومت و سیاست مطلوب است. از نظر ایشان، مشروعیت احکام الهی و حقوق مردم، منافی یکدیگر نیستند و با هم قابل جمعاند؛ چرا که مفهوم مشارکت سیاسی در نظام سیاسی را از نظر ایشان میتوان این گونه تعریف کرد: فعالیت عموم مردم به منظور تاثیرگذاری و نفوذ در تصمیمات سیاسی که به همراه انگیزههای دینی و مذهبی بوده است.
مهمترین نکته در بحث «مشارکت سیاسی»، تکلیفمحوری در این شاخص بسیار مهم در توسعهی سیاسی است. دیدگاه رایج در الگوی دنیاگرا بر این مبناست که مشارکت مردم، حق آنهاست که در استیفا یا عدم استیفای آن حق آزادند؛ اما در نظر امام، مردم علاوه بر دارا بودن حق مشارکت، طبق مبانی دینی، تکلیفی را نیز در این زمینه به گردن دارند که حتی در عداد دیگر تکالیف شرعی و واجبات است. حضرت امام در تشریح این موضوع، از عباراتی چون «وظیفهی شرعی»، «مکلّف»، «لازم است» و «باید» استفاده کردهاند که با توجه به شان فقاهتی و مرجعیتی حضرت امام، هر کدام از این کلمات، با دقت در بار معنایی و الزامآوری آنها انتخاب شدهاند.
حضرت امام با تاکید بر رابطهی تنگاتنگ دین و سیاست و لزوم تاثیر مسلمانان در عرصهی سیاست و مشارکت آنان در عرصههای تاثیرگذار، حضور آنان را مهم میداند و به کرّات با اشاره به دور شدن بیشتر مردم از صحنههای سیاسی، آن را برای کشور فاجعهبار میداند: «حفظ اسلام یک تکلیف شرعی است برای همهی ما، حفظ مملکت توحیدی یک تکلیفی است.»
با بررسی دیدگاه امام خمینی (رحمت الله علیه) به این نتیجه میرسیم که ایشان برای مشارکت سیاسی ملاکها و ملزوماتی را مد نظر دارند که به گزینشگری مطلوب کمک مینماید و بدون این فاکتورها، مشارکت فرد و ملت خدشهدار میشود. ملزومات مشارکت سیاسی مد نظر امام عبارتاند از:
امام مشارکت سیاسی را با داشتن شعور و آگاهی سیاسی میپذیرند و بیان میدارند که مشارکت باید با آگاهی و شناخت دقیق مسائل صورت گیرد، زیرا اگر افراد نسبت به موضوعات جاری کشور، سیاست داخلی و خارجی شناخت صحیح نداشته باشند، نمیتوانند گزینش مطلوبی داشته باشند و انتخاب آنها به جای اینکه مثمر ثمر باشد، به کشور و مردم آسیب خواهد زد، زیرا منجر به انتخاب افراد ناصالح و غیرمتخصص میشود: «در مسائل روز، مطلع باشند از مسائل روز، اگر خدای نخواسته در این قصور بشود، یک وقت میبینید که چهرههای منحرف که وارد در مسائل روز هستند غلبه میکنند بر چهرهی حق که وارد به مسائل روز نیست.»(2)
در جمهوری اسلامی، عقل، پایه و اساس انسانیت، حجت باطنی خداوند، وسیلهی فهم و دریافت معارف بنیادین اعتقادی و یکی از منابع استنباط احکام فقهی اسلام محسوب میشود و امام هم بر عقل تاکید ویژهای داشتهاند و همواره بر عقلگرایی در روند انتخابات و مشارکت سیاسی تاکید داشتهاند و سعی مینمودند که مردم را از قدرتهای ارتجاعی و خرافات به دور سازند:«اسلام بیشترین تاکید خود را بر اندیشه و فکر قرار داده است و انسان را به آزادی از همهی خرافات و اسارت قدرتهای ارتجاعی و ضدانسانی دعوت میکند.»(3)
امام بر این اعتقاد است که در جریان مشارکت سیاسی و انتخابات، باید گفتوگو و مناظره صورت گیرد و مردم باید از این فضا استفاده نمایند. البته باید شرایط را برای محیطی امن و آرام مهیا نمایند و از تفرقه و چنددستگیهای احتمالی جلوگیری نمایند: «اگر ما اختلاف سلیقه داریم، اختلاف بینش داریم، باید بنشینیم و با هم در یک محیط آرام صحبت کنیم و مسائل خودمان را به میان بگذاریم و حل کنیم.»(4)
مردم از دیدگاه امام باید در صحنهی مشارکت انتخاباتی مسئولیتپذیر باشند و تلاش نمایند تا عواقب تصمیم و مشارکت خویش را بپذیرند. از این رو، از آنجایی که مردم در تصمیم و مشارکت سیاسی خویش در برابر خدا و مردم مسئول هستند، پس باید تلاش نمایند تا تصمیم احسن و بهتر را اتخاذ نمایمند: «همهی مردم مسئول هستند، مسئولیم در مقابل خدا و در مقابل وجدان و همهمان باید مراعات بکنیم.»(5)
در عرصهی مشارکت، دیدگاههای زیاد و بعضاً ضد و نقیضی وجود دارد و به همین دلیل، مشارکتکنندگان باید آستانهی تحمل و ظرفیت نقدپذیری خویش را افزایش دهند و با حرکات نامعقول، فضای آرام سیاسی را به محیطی متشنج تبدیل ننمایند و با سعهی صدر، به فرامین و آرای دیگران احترام بگذارند و بپذیرند که دیگران حق اظهار نظر دارند و به آرای آنها باید احترام گذاشت: «البته ماها نباید گمان کنیم که هر چه میگوییم و میکنیم، کسی را حق اشکال نیست.»(6)
امام بر این نکته تاکید دارند که باید سعی نمود و فضای مشارکت را طوری مهیا کرد که افراد بتوانند آزادانه و بدون هراس، به طرح سوالهای خویش بپردازند و حتی افرادی را که انتخاب کردهاند مورد بازخواست و استیضاح قرار دهند و در این زمینه، از مصونیت برخوردار باشند و آزادی آنها بعد از طرح استیضاح، مورد خدشه واقع نشود: «هر فردی از افراد ملت حق دارد که مستقیماً در برابر سایرین، زمامدارِ مسلمین را استیضاح کند و به او انتقاد کند و او باید جواب قانعکننده بدهد.»(7)
امکان مشارکت سیاسی مطلوب در نظام اسلامی بدون تحقق آداب و سنن اسلامی و به عبارتی دیگر، آداب اسلامی و نبوی وجود ندارد. بنابراین در نظام سیاسی اسلامی و جمهوری اسلامی، علاوه بر مسئولین و متولیان امر، مردم نیز باید سعی کنند تا شئونات و آداب اسلامی را رعایت کنند تا از این طریق، فضای انتخاباتی برای مشارکت مطلوب شهروندان فراهم شود: «من از همهی قشرها، از همهی ملت میخواهم که آداب اسلامی خودشان را نسبت به همهی امور، خصوصاً در انتخابات حفظ کنند.»(8)
اگر فضای مطبوعات و رسانهی ملی مشوش باشد و افراد نویسنده و روزنامهنگار، بدون انصاف به تحریر مقالات خویش مشغول شوند، افراد مشارکتکننده دچار تشویش اذهان میشوند و آرامش فکری آنها برای مشارکت کاهش مییابد. بنابراین صاحبان قلم و مطبوعات باید رعایت انصاف و صحت اخبار را مد نظر قرار دهند: «صاحبان قلم و سخن و مطبوعات نیز به طور جدّ مواظب نوشتهها و گفتههای خود باشند.»(9)
مشارکت اسلامی مطلوب در عرصهی انتخابات زمانی تحقق مییابد که آرای مردم به درستی صیانت شود و مردم اطمینان لازم را داشته باشند که به آرای آنها ترتیب اثر داده میشود و نظام اسلامی برای برگزاری انتخابات و مشارکت مردمی بینظیر، باید از آرای تکتک مردم صیانت نماید: «باید با حساسیت تمام، از این امانتهای مردم نگهداری شود. باید دقت شود که حتی یک رای از کسی ضایع نشود.»(10)
فضای مشارکت مطلوب از دیدگاه امام راحل باید عاری از تخریب و هتک حرمت باشد، زیرا این شرایط برای نظامهای غربی است که عرصهی انتخابات آنها همراه با منازعات خشن سیاسی است و در نظام اسلامی باید سعی کرد تا از انتقادهای بیموردی که زمینه را برای تخریب نامزدها و حتی مشارکتکنندگان فراهم میآورد اجتناب شود: «از هر گونه انتقاد از طرف مقابل که موجب اختلاف و هتک حرمت باشد خودداری نمایند.»(11)
انتخابات و مشارکت سیاسی از لوازم اصلی آرای امام خمینی (رحمت الله علیه) در عرصهی سیاست است و ایشان تاکیدی مضاعف بر مشارکت سیاسی دارند و مشارکت را یک وظیفهی شرعی، ملی و همگانی میدانند که به مثابهی یک تکلیف، باید در انجام صحیح آن کوشا بود و جمهوریت نظام با آن ارتباط تنگاتنگی دارد. در اندیشهی امام، برای تحقق مشارکت مطلوب در انتخابات باید شرایطی مهیا شود که از آن جمله میتوان به عدم تخریب دیگران، افزایش بینش سیاسی، فضای مطبوعاتی سالم، عقلانیت، مناظره در محیطی آرام، نقدپذیری، صیانت از آرا، رعایت آداب اسلامی، انتخابات آزاد، بسترسازی برای بازخواست انتخابشدگان و غیره اشاره کرد.